کاشی زرفام یکی از جواهرات پنهان در دنیای هنر ایرانی است که با رنگ‌های درخشان و طرح‌های خیره‌کننده‌اش، قرن‌هاست چشم‌ها را به خود خیره می‌کند. این کاشی‌ها که به خاطر رنگ طلایی خاصشان معروفند، بخشی جدایی‌ناپذیر از معماری اسلامی به شمار می‌روند. اما کاشی زرفام چیست و چرا این‌قدر در فرهنگ و تاریخ ایران اهمیت دارد؟ در این مقاله، سفری به گذشته خواهیم داشت تا ریشه‌های این هنر را کشف کنیم، زیبایی‌شناسی آن را بررسی کنیم و ببینیم چطور هنوز هم در دنیای مدرن می‌درخشد.
کاشی زرفام نوعی کاشی تزئینی است که از قرن هفتم هجری در ایران رواج پیدا کرد. این کاشی‌ها با رنگ‌های طلایی، سیاه درخشان و گاهی قرمز، به دلیل درخشش فلزگونه‌شان به “زر” (به معنای طلا) معروف شدند. برخلاف بسیاری از کاشی‌های دیگر، زرفام بیشتر در بناهای غیرمذهبی و گاهی مذهبی به کار می‌رفت و جلوه‌ای خاص به فضاها می‌داد.
اگر به تاریخچه کاشی علاقه دارید، شاید بد نباشد نگاهی به مقاله‌ی تاریخچه کاشی و کاشی کاری در ایران بیندازید که به خوبی ریشه‌های این هنر را در فرهنگ ما توضیح داده است. کاشی زرفام اما با ویژگی‌های منحصربه‌فردش، جایگاهی ویژه در این تاریخچه دارد.
داستان کاشی زرفام به دوره‌ی پس از حمله‌ی مغول برمی‌گردد، زمانی که هنرمندان ایرانی در تلاش بودند هویت فرهنگی خود را حفظ کنند. در قرن هفتم هجری، کاشی‌کاران با الهام از فلزکاری و رنگ‌های درخشان، تکنیکی تازه را ابداع کردند که بعدها به زرفام معروف شد. این کاشی‌ها ابتدا در شهرهایی مثل کاشان و قزوین دیده شدند. برای اطلاعات بیشتر در این مورد، مقاله‌ی تاریخچه کاشی کاری در قزوین منبع خوبی برای شروع است.
در دوره‌ی ایلخانی و تیموری، کاشی زرفام به اوج خود رسید. این کاشی‌ها در تزئین دیوارها، گنبدها و حتی کاخ‌ها به کار می‌رفتند. رنگ کاشی طلایی آن‌ها، نمادی از شکوه و عظمت بود و در کنار طرح‌های هندسی و خطاطی، جلوه‌ای بی‌نظیر به معماری سنتی اسلامی می‌داد. حرم حضرت معصومه در قم یکی از نمونه‌های برجسته‌ای است که هنوز هم این زیبایی را به نمایش می‌گذارد.
با گذر زمان و تغییر سبک‌ها، استفاده از کاشی زرفام کمرنگ شد. اما در سال‌های اخیر، علاقه به کاشی‌کاری ایرانی دوباره زنده شده است. تیم هنری دستین یکی از گروه‌هایی است که با الهام از این هنر، تلاش می‌کند آن را در قالب‌های مدرن به مخاطبان امروزی معرفی کند.
وقتی به کاشی زرفام نگاه می‌کنید، اولین چیزی که توجه‌تان را جلب می‌کند، رنگ طلایی آن است. این رنگ نه‌تنها نماد ثروت و قدرت بود، بلکه حس گرما و نور را به فضا می‌آورد. ترکیب این رنگ با سیاه درخشان و گاه قرمز، تضادی زیبا ایجاد می‌کند که در هیچ کاشی دیگری نمی‌بینید.
کاشی زرفام اغلب با طرح‌های ستاره‌ای، چهارگوش یا خطاطی تزئین می‌شد. این طرح‌ها، که ریشه در هنر طلایی ایران دارند، به گونه‌ای طراحی شده‌اند که چشم را به حرکت درمی‌آورند. اگر به زیبایی‌شناسی کاشی علاقه‌مندید، این نقش‌ها شما را ساعت‌ها سرگرم خواهند کرد.
ساخت کاشی زرفام کار ساده‌ای نبود. هنرمندان از لعاب‌های خاص و پخت چندمرحله‌ای استفاده می‌کردند تا به آن درخشش فلزی برسند. این تکنیک‌ها شباهت‌هایی با روش‌های ساخت کاشی زیرلعابی چیست و چرا دوامش بالاست؟ دارد که در مقاله‌ی مرتبط به آن به خوبی توضیح داده شده است.
هرچند زرفام بیشتر در فضاهای غیرمذهبی استفاده می‌شد، اما در برخی بناهای مذهبی مثل مساجد و آرامگاه‌ها هم دیده می‌شود. رنگ طلایی آن، حس معنویت و شکوه را به این مکان‌ها اضافه می‌کرد.
در خانه‌های اشرافی و کاخ‌های دوره‌ی ایلخانی، کاشی زرفام برای تزئین دیوارها و طاق‌ها به کار می‌رفت. این کاشی‌ها فضایی لوکس و چشم‌نواز ایجاد می‌کردند که هنوز هم در برخی بناهای تاریخی دیده می‌شود.
کاشی زرفام را می‌توان با کاشی هفت رنگ چیست؟ تاریخچه تا کاربرد در دکوراسیون مدرن منزل مقایسه کرد. هر دو زیبا و کاربردی‌اند، اما زرفام با درخشش خاصش، حال‌وهوای متفاوتی دارد.
امروزه، هنرمندان و طراحان دوباره به سراغ کاشی زرفام رفته‌اند. از آن در دکوراسیون داخلی، آثار هنری و حتی کلکسیون‌ها استفاده می‌شود. تیم هنری دستین یکی از پیشگامان این حرکت است که با تلفیق سنت و مدرنیته، این هنر را زنده نگه داشته است.
شاید فکر کنید کاشی زرفام فقط به درد بناهای قدیمی می‌خورد، اما اشتباه نکنید! این کاشی‌ها در دکوراسیون مدرن هم جای خود را پیدا کرده‌اند. برای ایده‌های بیشتر، نگاهی به مقاله‌ی هنر کاشی معرق در دکوراسیون مدرن: تاریخچه، تکنیک‌ها و کاربردهای امروزی بیندازید.
حفظ تکنیک‌های سنتی ساخت زرفام کار سختی است، اما با فناوری‌های جدید، می‌توان این هنر را به نسل‌های آینده منتقل کرد. کلکسیونرها هم به این کاشی‌ها علاقه زیادی نشان داده‌اند و ارزش آن‌ها روزبه‌روز بیشتر می‌شود.
قزوین، خیابان توحید، نبش کوچه اردیبهشت، گالری دستین.
قزوین، خیابان سپه، انتهای گلزار نهم، درب سقاخانه حکیم، کارگاه تیم هنری دستین.
