کاشی به قطعات کوچک سفالی یا سرامیکی گفته می‌شه که با یه لایه لعاب پوشیده می‌شن و بعد با رنگ و طرح تزئین می‌شن. این تکه‌ها می‌تونن مربع، مستطیل یا حتی چندضلعی باشن و هر کدوم بسته به دوره‌ی تاریخی و کاربردشون، شکل و شمایل خاصی دارن. از کاشی‌های ساده‌ی تک‌رنگ گرفته تا کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ، تنوعشون نشون‌دهنده‌ی خلاقیت و مهارت مردمیه که قرن‌ها با این هنر زندگی کردن. چیزی که کاشی رو از بقیه متمایز می‌کنه، اینه که هم یه عنصر ساختمانیه، هم یه اثر هنری که می‌تونه داستانی رو روایت کنه.
توی معماری ایران، کاشی فقط برای قشنگی نیست؛ بلکه مثل یه امضاست که هویت بنا رو نشون می‌ده. از گنبدهای فیروزه‌ای مساجد گرفته تا دیوارهای کاخ‌های قدیمی، کاشی‌کاری انگار روح فرهنگ ایرانی رو توی خودش نگه داشته. این هنر، هم به بناها جلوه‌ی خاصی می‌ده، هم بهشون دوام و استحکام بیشتری می‌بخشه. مثلاً توی هوای گرم و خشک ایران، کاشی با لعابش می‌تونه دیوارها رو خنک‌تر نگه داره و این ترکیب زیبایی و کارایی، کاشی‌کاری رو توی معماری ما جاودانه کرده.
بناهای تاریخی ایران بدون کاشی‌کاری انگار یه چیزی کم دارن. توی مساجد، کاخ‌ها و حتی خونه‌های قدیمی، کاشی‌ها با نقش و نگارشون داستان اون دوره رو تعریف می‌کنن؛ از باورهای مذهبی گرفته تا شکوه پادشاهی. مثلاً توی مسجد جامع اصفهان یا کاخ چهل‌ستون، کاشی‌ها فقط دیوارها رو زیبا نکردن، بلکه با طرح‌های گل‌وبته و خطاطی، حس و حال زمان خودشون رو به ما منتقل می‌کنن. این نقش تزئینی، کاشی رو به یه نماد فرهنگی تبدیل کرده که هنوزم توی هر گوشه‌ی ایران می‌شه ردپاش رو دید.
سفالگری توی ایران ریشه‌ای داره که به هزاران سال پیش برمی‌گرده؛ از وقتی که آدما یاد گرفتن خاک رس رو شکل بدن و توی آتیش بپزن. توی تمدن‌هایی مثل ایلام و ماد، سفالگری اول برای ساختن ظرف و وسایل روزمره بود، ولی کم‌کم به سمت تزئین و هنر کشیده شد. این مسیر طولانی، پایه‌ای شد برای چیزی که بعدها به کاشی‌کاری معروف شد. آثار سفالی پیدا شده توی کاوش‌ها نشون می‌ده که ایرانی‌ها خیلی زود فهمیدن چطور می‌شه با رنگ و لعاب، یه شیء ساده رو به یه اثر چشم‌گیر تبدیل کرد.
اولین کاشی‌ها رو می‌شه توی آجرهای لعاب‌دار شوش و تخت جمشید پیدا کرد. این آجرها که با رنگ‌های ساده مثل آبی، زرد و سبز تزئین می‌شدن، قدم اول کاشی‌کاری بودن. توی شوش، باستان‌شناس‌ها آجرهایی پیدا کردن که نقش حیوانات و سربازها رو دارن و توی تخت جمشید هم دیوارهای کاخ‌ها با این آجرها پر شدن. این آثار نشون می‌دن که از همون اول، کاشی فقط برای ساختن نبود؛ بلکه یه راه برای نشون دادن قدرت و زیبایی تمدن پارسی بود.
توی کاخ‌ها و معابد دوره‌ی باستان، مثل تخت جمشید یا معابد ایلامی، کاشی‌ها هم جنبه‌ی تزئینی داشتن، هم کاربردی. این آجرهای لعاب‌دار، دیوارها رو در برابر باد و بارون مقاوم‌تر می‌کردن و در عین حال، با نقش‌هایی مثل شیر و گاو بالدار، شکوه پادشاهی رو به رخ می‌کشیدن. مثلاً توی تخت جمشید، دیوارهای ورودی با این کاشی‌ها تزئین شده بودن تا هر کسی که وارد می‌شه، عظمت هخامنشی‌ها رو حس کنه. این استفاده‌ی دوگانه، کاشی رو به یه عنصر مهم توی معماری باستانی ایران تبدیل کرد.
دوره‌ی هخامنشی، زمانیه که لعاب‌کاری حسابی توی کاشی‌ها جا افتاد. لعاب، یه لایه‌ی نازک شیشه‌ای بود که روی سفال می‌کشیدن و بعد توی کوره می‌پختن تا هم کاشی مقاوم‌تر بشه، هم رنگش شفاف‌تر و براق‌تر به نظر بیاد. توی تخت جمشید، آجرهای لعاب‌دار با نقش سربازها و حیوانات اساطیری پیدا شدن که نشون می‌ده هنرمندای اون دوره چقدر توی این کار مهارت داشتن. این تکنیک، کاشی رو از یه سطح ساده به یه اثر هنری بادوام تبدیل کرد که قرن‌ها توی تاریخ موندگار شد.
توی دوره‌ی ساسانی، رنگ‌ها توی کاشی‌کاری نقش بزرگ‌تری پیدا کردن. از سبز و زرد گرفته تا آبی‌های عمیق، کاشی‌ها دیگه فقط برای تزئین نبودن؛ بلکه بخشی از هویت بصری بناها شدن. مثلاً توی کاخ‌های ساسانی، کاشی‌هایی با نقش گل و گیاه یا صحنه‌های شکار پیدا شده که رنگ‌هاشون هنوزم بعد از این همه سال زنده‌ست. این تنوع و دوام رنگ‌ها نشون می‌ده که ساسانی‌ها توی ساخت لعاب و ترکیب مواد، به یه سطح بالای رسیدن که بعدها به دوره‌های بعدی هم منتقل شد.
وقتی اسلام به ایران اومد، کاشی‌کاری هم یه چهره‌ی تازه گرفت. توی این دوره، طرح‌های قدیمی‌تر که بیشتر از طبیعت و حیوانات الهام گرفته بودن، کم‌کم جای خودشون رو به نقش‌های هندسی و خطاطی مذهبی دادن. این تغییر فقط یه تغییر ظاهری نبود؛ بلکه نشون‌دهنده‌ی باورها و ارزش‌های جدیدی بود که با دین جدید اومده بودن. کاشی‌ها با آیات قرآن و طرح‌های پیچیده، راهشون رو به مساجد و بناهای مذهبی باز کردن و حس معنویت رو به این فضاها اضافه کردن.
توی قرون اولیه‌ی اسلامی، مساجد شدن جای اصلی استفاده از کاشی. کاشی‌های سبز و آبی ساده، که گاهی با خط کوفی تزئین می‌شدن، به دیوارها و گنبدها جلوه‌ی خاصی می‌دادن. مثلاً توی مسجد جامع فهرج یا مساجد اولیه‌ی دمشق که تحت تأثیر ایرانی‌ها ساخته شدن، می‌شه این سبک رو دید. این کاشی‌ها نه تنها زیبا بودن، بلکه با انعکاس نور، حس آرامش و تقدس رو به فضا می‌آوردن و این شروع یه دوره‌ی جدید توی کاشی‌کاری ایران بود.
دوره‌ی سلجوقی، یه جهش بزرگ توی کاشی‌کاری بود. توی این زمان، تکنیک‌های لعاب‌کاری و پخت کاشی پیشرفته‌تر شد و رنگ‌های فیروزه‌ای و لاجوردی که الان امضای هنر ایرانی‌ان، حسابی رواج پیدا کردن. هنرمندای سلجوقی با ترکیب رنگ و طرح، کاشی‌ها رو به یه سطح جدید بردن. مثلاً یاد گرفتن چطور لعاب رو یکنواخت‌تر کنن تا رنگ‌ها شفاف‌تر و بادوام‌تر بشن، و این باعث شد کاشی‌ها هم کاربردی‌تر بشن، هم زیباتر.
مسجد جامع‌هایی مثل اصفهان، نیشابور و زواره توی این دوره با کاشی‌های هندسی و گل‌وبته تزئین شدن. این کاشی‌ها که اغلب فیروزه‌ای و آبی بودن، روی گنبدها و مناره‌ها کار می‌شدن و از دور مثل جواهر می‌درخشیدن. طرح‌ها ساده اما پر از جزئیات بودن و نشون می‌دادن که سلجوقی‌ها چطور با کمترین ابزار، بیشترین زیبایی رو خلق می‌کردن. این دوره، پایه‌ی محکمی برای کاشی‌کاری دوره‌های بعدی گذاشت.
دوره‌ی ایلخانی که از راه می‌رسه، کاشی‌کاری یه دنیای تازه از تنوع و خلاقیت رو تجربه می‌کنه. توی این زمان، هنرمندا شروع کردن به بازی با رنگ‌ها و طرح‌ها؛ از کاشی‌های زرین‌فام که رنگ طلایی براق داشتن تا کاشی‌های لاجوردی با آبی عمیق و دل‌فریب. این کاشی‌ها توی مقبره‌ها و بناهای یادبود، مثل گنبد سلطانیه، به کار رفتن و با نقش‌های ستاره‌ای و گل‌های بزرگ، حس عظمت و شکوه رو به بیننده می‌دادن. تأثیر هنر مغولی و چینی هم توی این دوره کم‌کم دیده می‌شه و باعث می‌شه کاشی‌کاری ایرانی غنی‌تر و متنوع‌تر بشه.
دوره‌ی تیموری، کاشی معرق رو به دنیا معرفی کرد؛ تکنیکی که توی اون کاشی‌ها رو تکه‌تکه می‌بریدن و مثل پازل کنار هم می‌چیدن تا طرح‌های پیچیده و ظریف بسازن. این کار نیاز به صبر و دقت زیادی داشت، ولی نتیجه‌ش بناهایی بود که انگار با جواهر تزئین شده بودن. مثلاً توی مدرسه‌ی غیاثیه‌ی خرگرد یا مسجد گوهرشاد، کاشی‌های معرق با رنگ‌های متنوع و نقش‌های اسلیمی، دیوارها رو به یه تابلوی زنده تبدیل کرده بودن. این دوره، واقعاً اوج شکوفایی کاشی‌کاری بود و راه رو برای دوره‌های بعدی هموار کرد.
کاشی معرق، یه روش خاص و شگفت‌انگیزه که توی دوره‌ی تیموری به اوج خودش رسید. توی این تکنیک، هنرمندا اول طرح رو روی کاغذ می‌کشیدن، بعد کاشی‌ها رو با دست به تکه‌های ریز برش می‌دادن و با دقت کنار هم می‌چیدن تا اون طرح زنده بشه. این کار زمان‌بر و سخت بود، ولی نتیجه‌ش یه سطح صاف و براق با رنگ‌های زنده و طرح‌های پیچیده بود که هیچ‌وقت از مد نمی‌افتاد. توی دوره‌ی صفوی هم این هنر ادامه پیدا کرد و حتی ظریف‌تر و متنوع‌تر شد.
نمونه‌های کاشی معرق رو می‌شه توی بناهایی مثل مسجد گوهرشاد توی مشهد یا مسجد کبود تبریز دید. توی این جاها، دیوارها و گنبدها با کاشی‌هایی پر شدن که نقش‌های گل‌وبته و اسلیمی دارن و رنگ‌هاشون، از آبی و سفید گرفته تا زرد و سبز، هنوزم چشم رو خیره می‌کنه. توی دوره‌ی صفوی هم این تکنیک توی مساجد و کاخ‌ها به کار رفت و به یه نماد از دقت و زیبایی معماری ایرانی تبدیل شد. این کاشی‌ها انگار دارن با آدم حرف می‌زنن و داستانی از اون دوره رو تعریف می‌کنن.
کاشی هفت رنگ، یه نوآوری بزرگ دوره‌ی صفوی بود که توی اون رنگ‌های مختلف رو روی یه کاشی می‌زدن و بعد توی کوره می‌پختن. این روش راحت‌تر از کاشی معرق بود، چون دیگه لازم نبود تکه‌ها جدا جدا بریده بشن، ولی بازم نتیجه‌ش خیره‌کننده بود. رنگ‌ها معمولاً شامل آبی، سفید، زرد، سبز، قرمز، قهوه‌ای و سیاه می‌شدن و به همین خاطر بهش “هفت رنگ” می‌گفتن. این تکنیک، هم سرعت کار رو بالا برد، هم به هنرمندا اجازه داد طرح‌های بزرگ‌تر و یکدست‌تری بسازن.
بهترین نمونه‌های کاشی هفت رنگ رو می‌شه توی مساجد اصفهان، مثل مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد امام، دید. توی این بناها، گنبدها و دیوارها با کاشی‌هایی پوشیده شدن که نقش‌های گل‌وبته، خطاطی و طرح‌های هندسی دارن و رنگ‌هاشون با نور آفتاب انگار زنده می‌شن. مثلاً توی مسجد شیخ لطف‌الله، کاشی‌های هفت رنگ با رنگ‌های گرم و سرد کنار هم، یه هارمونی بی‌نظیر درست کردن که هر بیننده‌ای رو مبهوت می‌کنه. این دوره، اوج هنر کاشی‌کاری ایران بود و هنوزم این بناها از شاهکارهای جهانن.
توی دوره‌ی صفوی، ارتباط ایران با چین و بعدتر با اروپا، کاشی‌کاری رو تحت تأثیر قرار داد. از چین، نقش‌های ظریف گل و پرنده اومد که توی کاشی‌ها دیده می‌شه، و توی دوره‌ی قاجار، سبک اروپایی با خطوط ساده‌تر و رنگ‌های ملایم‌تر وارد شد. این تأثیرات، کاشی‌کاری رو متنوع‌تر کرد و بهش یه جنبه‌ی جهانی داد. مثلاً توی کاخ گلستان، می‌شه ردپای این تلفیق رو توی طرح‌های کاشی‌ها دید که هم ایرانی‌ان، هم یه حس جدید و خارجی دارن.
دوره‌ی قاجار، زمانیه که کاشی‌کاری هم پای سنت موند، هم با مدرنیته ترکیب شد. هنرمندا سعی کردن طرح‌های کلاسیک اسلیمی و ختایی رو نگه دارن، ولی با رنگ‌ها و سبک‌های غربی، یه چهره‌ی تازه بهش دادن. مثلاً توی کاخ‌های قاجاری مثل کاخ صاحبقرانیه، کاشی‌ها همون حس سنتی رو دارن، ولی با جزئیاتی که از نقاشی‌های اروپایی الهام گرفته شدن. این تلفیق، کاشی‌کاری رو به یه هنر پویا تبدیل کرد که با زمانه‌ش پیش می‌رفت.
کاشی توی مساجد ایران، چه بزرگ مثل مسجد جامع یزد، چه کوچیک مثل مساجد محلی، همیشه نقش اصلی رو داشته. دیوارها و گنبدها با کاشی‌های آبی و فیروزه‌ای تزئین می‌شدن که هم زیبایی رو زیاد می‌کردن، هم حس آرامش و معنویت رو به فضا می‌آوردن. مثلاً توی مسجد نصیرالملک شیراز، کاشی‌ها با رنگ‌های صورتی و زرد، یه جلوه‌ی خاص به نور و فضا دادن که هنوزم بی‌نظیره.
کاخ‌ها و مدارس هم از کاشی بی‌نصیب نموندن. توی کاخ چهل‌ستون، کاشی‌ها با نقش‌های شاهانه و گل‌وبته، شکوه پادشاهی رو نشون می‌دادن، و توی مدارسی مثل چهارباغ اصفهان، کاشی‌کاری با خطاطی و طرح‌های هندسی، فضا رو برای یادگیری دل‌چسب‌تر می‌کرد. این استفاده‌ی گسترده نشون می‌ده که کاشی فقط برای مذهب نبود؛ بلکه بخشی از زندگی روزمره‌ی ایرانی‌ها بود و هر جا که می‌رفتی، ردپاش رو می‌دیدی.
کاشی‌کاری توی ایران همیشه پر از خلاقیت بوده و توی هر دوره، تکنیک‌های جدیدی بهش اضافه شده. از لعاب‌کاری ساده‌ی دوره‌ی هخامنشی که فقط برای دوام و زیبایی اولیه بود، تا کاشی معرق تیموری که با برش‌های دقیق و طرح‌های پیچیده ساخته می‌شد، هر روشی یه داستان داره. بعدها توی دوره‌ی صفوی، کاشی هفت رنگ اومد که رنگ‌ها رو روی یه سطح می‌زدن و توی کوره می‌پختن. این تنوع تکنیک‌ها نشون می‌ده که کاشی‌کاری چطور با نیازها و سلیقه‌های هر زمان خودش رو تطبیق داده و همیشه تونسته تازه بمونه.
کاشی زرین‌فام، با اون لعاب طلایی و براقش، توی دوره‌ی ایلخانی حسابی گل کرد. این کاشی‌ها انگار نور رو توی خودشون نگه می‌داشتن و توی مقبره‌ها و بناهای مهم، مثل گنبد سلطانیه، به کار می‌رفتن تا شکوه و عظمت رو نشون بدن. از طرف دیگه، کاشی مینایی با رنگ‌های روشن و طرح‌های ظریفش بیشتر توی ظرف‌ها و اشیاء تزئینی استفاده می‌شد. این تکنیک، که از دوره‌ی سلجوقی شروع شد، با جزئیات ریزش یه حس لوکس و هنری به وسایل می‌داد و نشون‌دهنده‌ی مهارت بالای کاشی‌کارای اون زمان بود.
قزوین، خیابان توحید، نبش کوچه اردیبهشت، گالری دستین.
قزوین، خیابان سپه، انتهای گلزار نهم، درب سقاخانه حکیم، کارگاه تیم هنری دستین.
